Müslüman Kaşifler – Cihan Malay / 2018 Temmuz / 68. Sayı
Doğum tarihi tam olarak bilinmeyen Hârizmî’nin asıl adı, Abdullah Muhammed bin Mûsâ’dır. Onun h.164 (m.780) senesinde Hârizm’de doğduğu söylenmiştir. Harzemli olduğundan “Hârizmî” adıyla meşhur olmuştur.
Abbasiler’in ilim ve bilimle anılmaya başladığı Yedinci Abbasi Halifesi Me’mun döneminde Bağdat’a çağrılarak burada yaşamış ve dönemin ilim ve bilim merkezi olan Beytü’l-Hikme’de müdürlük yapmış, görevde olduğu dönemde bilime katkıda bulunacak eserler vermiştir. Eserlerini yazmada Bağdat Saray Kütüphanesi’nden çokça faydalanmıştır. Döneminde, astroloji (gök bilimi) ve coğrafya alanında ünlenmiş olsa da onun tanınmasında en önde gelen yönü matematikçiliğidir. Onun Antik Yunan, Hint ve İskenderiyeli matematikçilerden faydalanarak matematiğin önemli dallarından biri olan Cebir[1] alanında yazdığı “Kitâbü’l-Muhtasar fî hisâbi’l-cebr ve’l-mukâbele (Cebir ve Mukabele Hesabının Özeti)” adlı eseri, ilk matematik kitabı unvanına sahiptir. Cebir adı ilk defa bu eserde verilmiştir. Bu eser, Batılı matematikçilere de ilham kaynağı olmuştur. Her ne kadar 300 yıl sonrasında dahi olsa onun Cebir alanındaki öncülüğünden faydalanarak yola çıkan Batılı bilim adamları, bilgisayar sistemlerinin temelini oluşturan algoritmayı – buna “Hârizmiyyât, Harzemiyye; düzenli hesap tekniği” denilmiştir- geliştirmişlerdir. Eser, matematik alanındaki çalışmaların temelini oluşturmuştur. Trigonometrik ifadelerden sinüs ve cosinüsü ilk kullanan kişi de Hârizmî’dir.
Bir ara Hindistan’a Hint Matematiği ile ilgili çalışmalarda bulunmak için seyahate çıkmış, daha sonra 830 yılında bu seyahatten dönerek Bağdat’taki görevine devam etmiştir. Burada edindiği bilgileri “Kitab al-Muhtasar fil Hisab el-Hind” adlı eserde kitaplaştırmıştır.
Onun matematiğe kazandırdığı en önemli şey, logaritma ve 0 (sıfır)’dır. Ayrıca o, X bilinmeyenini matematikte kullanan ilk kişidir. Sıfır rakamını izah ederken şöyle der: “Sekiz, sekizden çıkınca geriye bir şey kalmaz. Boş kalmaması için bir dairecik koy.”
Bilime yaptığı büyük katkıları sebebiyle XVI. yüzyıl ünlü matematik bilgini Gerolamo Cardano (1501-1576), onu dünyanın en büyük 12 düşünürü arasına saymış ve Rönesans’a kadar Avrupa’da alanında matematikte tek otorite olduğunu söylemiştir.
Ünlü bilim tarihçisi ve felsefecisi George Sarton (1884-1956), üç ciltlik “Bilim Tarihine Giriş (1927-1947)” adlı eserinde 9. yüzyılın birinci yarısını “Hârezmî Dönemi” diye adlandırmıştır.[2]
Hârizmî, Avrupalıları Romen rakamlarının kısırlığından kurtarmış ve “bilimin her dalında kullanılan bir matematiği Batılılara öğretmiştir.”
Astronomi alanında yazdığı “Zicü’l-Hârizmî”, günümüze ulaşan ilk İslâm astronomi eseridir. Eserdeki “Zic” ifadesinden eserin yıldızlarla ilgili bilgiler verdiği anlaşılmaktır.
Bağdat ve Suriye’de kurduğu iki rasathâne, dönem şartlarında kurulan en modern rasathanelerdir.
Onun coğrafya alanıyla ilgilendiğinin delili, şehirlerin ve bazı bölgelerin koordinatlarına yer verdiği “Kitâbü Sûreti’l-Arz” adlı Latince tercüme eseridir. Eser, daha sonraları İslâm coğrafyalarının bu alanda kendisinden faydalanıldığı eserlerden biri olmuştur.
Yazdığı eserleriyle döneminde İslâm’ın ilim ve bilimle geliştiğinin ispatını gösteren Hârizmî, aynı dönemde Avrupa halklarının kilisenin baskısıyla karanlıklar içerisinden çıkmasına da katkı sağlamıştır.
Eserlerinin tercüme edilmesiyle Avrupa halkları uyanışa geçmiş ve bilime ilgi duymuşlardır. Böylece daha sonra meydana gelecek olan kilisenin ilim ve bilime koyduğu katı sınırların da kalkmasına katkı sağlamıştır.
Vefatı
Doğumu hakkında olduğu gibi ölümü hakkında da kesin bir tarih belli olmayan Hârizmî’nin 850 yılında Bağdat’ta vefat ettiği söylenmiştir.
Hârizmî’nin Ahmed, Muhammed ve Hasan adlı üç oğlu olup, hepsi de matematik alanında ciddi çalışmalarıyla tanınmıştır.
Hayatı hakkında pek çok bilinmezin olduğu Hârizmî’nin hayatını anlatanların üzerinde birleştiği bir nokta varsa o da, El-Hârizmî’nin 813–833 yılları arasında en parlak devirlerini yaşamış olduğudur.
Eserleri
Matematik ile ilgili eserleri
El-Kitab’ul Muhtasar fi’l Hesabi’l Cebri ve’l Mukabele
Eserin önsözünde şu ifadelere yer vermiştir:
“Esirgeyen ve bağışlayan Allah’ın adıyla. Bu eser Harizmî Musa Oğlu Muhammed tarafından yazılmıştır.
Önemli sayıların keşfi için bana güç veren Allah’a şükürler olsun.
Allah’a şükürler olsun ki O’nun yardımına ve koruyuculuğuna sığınabildim. O’nun emirlerine uydum.
Şükürler olsun ki görevimi yapmak için O’nun değerli ve sürekli yardımından yararlandım. Onun kudretli, eksilmeyen yüceliğini ve saygın büyüklüğünü kabul ederim.
O, Muhammed’i Allah’ın elçisine yakışır bir görevle görevlendirdi. Ne zaman hakk zayıflasa, doğru yolda ilerlemek çaresiz kalsa, O’nun yardımları yetişti.
Allah, sâdık komutan el-Me’mun’u ilim sevgisi ile ünlü kıldı. Öyle ki o bilim adamlarından yardım ve desteğini hiç eksik etmedi. Onları güçlüklerden korudu. O halifeliği yanında yüceltmede, ödüllendirmede, adalet ve hak dağıtmada da cömertti. Beni, “Bir araya getirme (Cebr) ve sadeleştirme (Mukabele)” kuralları ile hesaplama üzerine özlü bir yapıt yazmaya teşvik etti, bana cesaret verdi.”[3]
Eserde Kur’an-ı Kerim’de bulunan mirasa ait hükümler ve ferâiz bilgisi hesaplarını, hem aritmetik hem de cebir yoluyla çözümleyerek misallerle gösterilmiştir.
Eserin aslı İngiltere’de Oxford Üniversitesi’nin Bodlyn Kütüphanesi’ndedir.
Kitab al-Muhtasar fil Hisab el-Hind
İslâm dünyasına Hint rakamları ve ondalık sayı sistemi Hârizmî’nin bu eseriyle girmiştir.
El-Mesahat
Astronomi ile ilgili eserleri
Zîcü’l Hârezmî
Eserin en önemli yanı, günümüze ulaşan ilk İslâm astronomi eseri olmasıdır. Yedi gezegenin hareketleriyle ilgili cetveller ve denklem tablolarına da eserde yer verilmiştir.
Ayrıca güneş ve ay tutulması hakkında da bilgiler verilmiştir.
Kitab al-Amal bi’l Usturlab
Kitab’ul Ruhnâme
Diğer eserleri: Kitab surat al-arz, Kitab’ul Tarih.
Eserlerinin bir bölümünün yazmaları Süleymaniye Kütüphanesi’ndedir.
————————-
Kaynak:
Dünyanın Alnını Karışlayan Adam: Hârizmî, Muaz Erdem, Genç Dergisi, Sayı 62, Kasım 2011.
Hârizmî, Muhammed b. Mûsâ, İhsan Fazlıoğlu, TDV İslâm Ansiklopedisi, cilt: 16; sayfa: 224-227.
Türk Biliminin Dâhileri: Hârizmî Ve Zekeriya Razi, Metin Aydoğan, (makale).
Matematik Rönesansına İslâm Dünyasının Etkisi, Yrd. Doç. Dr. Melek Dosay,
| Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Felsefe Bölümü Dergisi, 1992, Cilt: 14, sayfa: 147-153. D |
oğum tarihi tam olarak bilinmeyen Hârizmî’nin asıl adı, Abdullah Muhammed bin Mûsâ’dır. Onun h.164 (m.780) senesinde Hârizm’de doğduğu söylenmiştir. Harzemli olduğundan “Hârizmî” adıyla meşhur olmuştur.
Abbasiler’in ilim ve bilimle anılmaya başladığı Yedinci Abbasi Halifesi Me’mun döneminde Bağdat’a çağrılarak burada yaşamış ve dönemin ilim ve bilim merkezi olan Beytü’l-Hikme’de müdürlük yapmış, görevde olduğu dönemde bilime katkıda bulunacak eserler vermiştir. Eserlerini yazmada Bağdat Saray Kütüphanesi’nden çokça faydalanmıştır. Döneminde, astroloji (gök bilimi) ve coğrafya alanında ünlenmiş olsa da onun tanınmasında en önde gelen yönü matematikçiliğidir. Onun Antik Yunan, Hint ve İskenderiyeli matematikçilerden faydalanarak matematiğin önemli dallarından biri olan Cebir[4] alanında yazdığı “Kitâbü’l-Muhtasar fî hisâbi’l-cebr ve’l-mukâbele (Cebir ve Mukabele Hesabının Özeti)” adlı eseri, ilk matematik kitabı unvanına sahiptir. Cebir adı ilk defa bu eserde verilmiştir. Bu eser, Batılı matematikçilere de ilham kaynağı olmuştur. Her ne kadar 300 yıl sonrasında dahi olsa onun Cebir alanındaki öncülüğünden faydalanarak yola çıkan Batılı bilim adamları, bilgisayar sistemlerinin temelini oluşturan algoritmayı – buna “Hârizmiyyât, Harzemiyye; düzenli hesap tekniği” denilmiştir- geliştirmişlerdir. Eser, matematik alanındaki çalışmaların temelini oluşturmuştur. Trigonometrik ifadelerden sinüs ve cosinüsü ilk kullanan kişi de Hârizmî’dir.
Bir ara Hindistan’a Hint Matematiği ile ilgili çalışmalarda bulunmak için seyahate çıkmış, daha sonra 830 yılında bu seyahatten dönerek Bağdat’taki görevine devam etmiştir. Burada edindiği bilgileri “Kitab al-Muhtasar fil Hisab el-Hind” adlı eserde kitaplaştırmıştır.
Onun matematiğe kazandırdığı en önemli şey, logaritma ve 0 (sıfır)’dır. Ayrıca o, X bilinmeyenini matematikte kullanan ilk kişidir. Sıfır rakamını izah ederken şöyle der: “Sekiz, sekizden çıkınca geriye bir şey kalmaz. Boş kalmaması için bir dairecik koy.”
Bilime yaptığı büyük katkıları sebebiyle XVI. yüzyıl ünlü matematik bilgini Gerolamo Cardano (1501-1576), onu dünyanın en büyük 12 düşünürü arasına saymış ve Rönesans’a kadar Avrupa’da alanında matematikte tek otorite olduğunu söylemiştir.
Ünlü bilim tarihçisi ve felsefecisi George Sarton (1884-1956), üç ciltlik “Bilim Tarihine Giriş (1927-1947)” adlı eserinde 9. yüzyılın birinci yarısını “Hârezmî Dönemi” diye adlandırmıştır.[5]
Hârizmî, Avrupalıları Romen rakamlarının kısırlığından kurtarmış ve “bilimin her dalında kullanılan bir matematiği Batılılara öğretmiştir.”
Astronomi alanında yazdığı “Zicü’l-Hârizmî”, günümüze ulaşan ilk İslâm astronomi eseridir. Eserdeki “Zic” ifadesinden eserin yıldızlarla ilgili bilgiler verdiği anlaşılmaktır.
Bağdat ve Suriye’de kurduğu iki rasathâne, dönem şartlarında kurulan en modern rasathanelerdir.
Onun coğrafya alanıyla ilgilendiğinin delili, şehirlerin ve bazı bölgelerin koordinatlarına yer verdiği “Kitâbü Sûreti’l-Arz” adlı Latince tercüme eseridir. Eser, daha sonraları İslâm coğrafyalarının bu alanda kendisinden faydalanıldığı eserlerden biri olmuştur.
Yazdığı eserleriyle döneminde İslâm’ın ilim ve bilimle geliştiğinin ispatını gösteren Hârizmî, aynı dönemde Avrupa halklarının kilisenin baskısıyla karanlıklar içerisinden çıkmasına da katkı sağlamıştır.
Eserlerinin tercüme edilmesiyle Avrupa halkları uyanışa geçmiş ve bilime ilgi duymuşlardır. Böylece daha sonra meydana gelecek olan kilisenin ilim ve bilime koyduğu katı sınırların da kalkmasına katkı sağlamıştır.
Vefatı
Doğumu hakkında olduğu gibi ölümü hakkında da kesin bir tarih belli olmayan Hârizmî’nin 850 yılında Bağdat’ta vefat ettiği söylenmiştir.
Hârizmî’nin Ahmed, Muhammed ve Hasan adlı üç oğlu olup, hepsi de matematik alanında ciddi çalışmalarıyla tanınmıştır.
Hayatı hakkında pek çok bilinmezin olduğu Hârizmî’nin hayatını anlatanların üzerinde birleştiği bir nokta varsa o da, El-Hârizmî’nin 813–833 yılları arasında en parlak devirlerini yaşamış olduğudur.
Eserleri
Matematik ile ilgili eserleri
El-Kitab’ul Muhtasar fi’l Hesabi’l Cebri ve’l Mukabele
Eserin önsözünde şu ifadelere yer vermiştir:
“Esirgeyen ve bağışlayan Allah’ın adıyla. Bu eser Harizmî Musa Oğlu Muhammed tarafından yazılmıştır.
Önemli sayıların keşfi için bana güç veren Allah’a şükürler olsun.
Allah’a şükürler olsun ki O’nun yardımına ve koruyuculuğuna sığınabildim. O’nun emirlerine uydum.
Şükürler olsun ki görevimi yapmak için O’nun değerli ve sürekli yardımından yararlandım. Onun kudretli, eksilmeyen yüceliğini ve saygın büyüklüğünü kabul ederim.
O, Muhammed’i Allah’ın elçisine yakışır bir görevle görevlendirdi. Ne zaman hakk zayıflasa, doğru yolda ilerlemek çaresiz kalsa, O’nun yardımları yetişti.
Allah, sâdık komutan el-Me’mun’u ilim sevgisi ile ünlü kıldı. Öyle ki o bilim adamlarından yardım ve desteğini hiç eksik etmedi. Onları güçlüklerden korudu. O halifeliği yanında yüceltmede, ödüllendirmede, adalet ve hak dağıtmada da cömertti. Beni, “Bir araya getirme (Cebr) ve sadeleştirme (Mukabele)” kuralları ile hesaplama üzerine özlü bir yapıt yazmaya teşvik etti, bana cesaret verdi.”[6]
Eserde Kur’an-ı Kerim’de bulunan mirasa ait hükümler ve ferâiz bilgisi hesaplarını, hem aritmetik hem de cebir yoluyla çözümleyerek misallerle gösterilmiştir.
Eserin aslı İngiltere’de Oxford Üniversitesi’nin Bodlyn Kütüphanesi’ndedir.
Kitab al-Muhtasar fil Hisab el-Hind
İslâm dünyasına Hint rakamları ve ondalık sayı sistemi Hârizmî’nin bu eseriyle girmiştir.
El-Mesahat
Astronomi ile ilgili eserleri
Zîcü’l Hârezmî
Eserin en önemli yanı, günümüze ulaşan ilk İslâm astronomi eseri olmasıdır. Yedi gezegenin hareketleriyle ilgili cetveller ve denklem tablolarına da eserde yer verilmiştir.
Ayrıca güneş ve ay tutulması hakkında da bilgiler verilmiştir.
Kitab al-Amal bi’l Usturlab
Kitab’ul Ruhnâme
Diğer eserleri: Kitab surat al-arz, Kitab’ul Tarih.
Eserlerinin bir bölümünün yazmaları Süleymaniye Kütüphanesi’ndedir.
————————-
Kaynak:
Dünyanın Alnını Karışlayan Adam: Hârizmî, Muaz Erdem, Genç Dergisi, Sayı 62, Kasım 2011.
Hârizmî, Muhammed b. Mûsâ, İhsan Fazlıoğlu, TDV İslâm Ansiklopedisi, cilt: 16; sayfa: 224-227.
Türk Biliminin Dâhileri: Hârizmî Ve Zekeriya Razi, Metin Aydoğan, (makale).
Matematik Rönesansına İslâm Dünyasının Etkisi, Yrd. Doç. Dr. Melek Dosay,
Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Felsefe Bölümü Dergisi, 1992, Cilt: 14, sayfa: 147-153.
[1]. Bir niceliğin denklemin bir tarafından diğer tarafına aktarılması.
[2]. Hüseyin Gazi Topdemir, Hârezmî, Bilim ve Teknik Dergisi, Şubat 2012
[3]. http://www.altunkaynak.net/bilim-onculeri/cebir-biliminin-kurucusu-el-harizmi-nin-hayati-eserlerli-arastirmalari-ve-dunyadaki-etkileri
[4]. Bir niceliğin denklemin bir tarafından diğer tarafına aktarılması.
[5]. Hüseyin Gazi Topdemir, Hârezmî, Bilim ve Teknik Dergisi, Şubat 2012
[6]. http://www.altunkaynak.net/bilim-onculeri/cebir-biliminin-kurucusu-el-harizmi-nin-hayati-eserlerli-arastirmalari-ve-dunyadaki-etkileri
