İslam Dünyasındaki Kaşifler – Cihan Malay / 2019 Ağustos / 80. Sayı
Hayatı
Abbasiler döneminin ünlü astronomu ve matematikçi Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Muhammed b. Kesîr el-Fergânî, doğduğu yer olan günümüzde Özbekistan sınırları içerisinde yer alan Fergâna’ya nisbetle “Fergânî” olarak meşhur olmuştur.
9. yüzyılda yaşadığı bilinmekte ancak doğum tarihi tam olarak bilinmemektedir. 800 ila 805 yılları arasında dünyaya geldiği tahmin edilmektedir. Batı bilim dünyasında “Alfraganus” adıyla tanınır.
İlk ilim tahsiline doğduğu yer olan ve dönemin ilmî merkezleri arasında yer alan Fergâna’da kendisi gibi bir astronom olan babası Muhammed’den dersler alarak başlayan Fergânî, daha sonra dönemin merkezi devleti konumunda olan Abbâsîler’in merkezi Bağdat’a gitti. Buradaki tahsil döneminde öne çıkan zekasıyla Abbâsî halifeleri Me’mun (813-833), Mu’tasım (833-842), Vâsık (842-847) ve Mütevekkil (847-861) devirlerinde önemli ilmî araştırmalarda görevlendirildi ve birçok eser yazdı.
Mütevekkil tarafından 861 senesinde, Nil kıyısında yapılan ölçüm işleri için Mısır’a gönderildi. Burada bulunduğu süre içerisinde her yıl haziran ayında taşarak çevresindeki topraklara zarar veren Nil Nehri sularının hızını ve seviyesini ölçen “Mikyâsü’l-Cedîd” adlı bir âlet geliştirdi. İbn Hallikan bu olaydan söz ederken adını Ahmed b. Muhammed el-Karsani şeklinde verir, “Fergânî” kelimesi bu metinde hiç şüphesiz ki bir yazım hatası sonucu “Karsani” haline dönüşmüştür. [1]
Onun hayatının bundan sonraki dönemi hakkında bilgiyi ulaşılamamıştır.
İlmi Çalışmaları
Bilimsel çalışmalarında deneye dayanan inceleme ve araştırma yöntemini uygulayan Fergânî, astronomi alanında gök cisimlerinin hareketleri, kâinat ve gezegenlerin hacim ve büyüklükleri ile birbirlerine uzaklıklarını inceledi. Yaptığı bu hesaplamalar, Kopernik’e kadar Batı astronomisinde kabul edilerek asırlarca kullanıldı.
Onun yaptığı bu ölçümün sonuçları şöyledir:
Bu ölçülerle ilgili olarak Doç. Dr M. Bayrakdar “İslâm’da Bilim ve Teknoloji Tarihi” adlı eserinde şu bilgileri verir:
“El-Fergânî’nin ölçüleri yapmada hareket ettiği temel felsefe ve teori, “Kâinat’ta boş bir yer yok” düsturuydu. Bilindiği gibi Batlamyus ve daha bazı eski astronomlara göre Kâinat’ta birçok boşluğun var olduğu teorisi hakimdi. El-Fergânî’nın görüşü şu demekti; Bütün yeryüzü ve gökyüzü varlıkları birbirleriyle ilgili ve bağlıdır, arada boşluk yoktur, bu herhangi bir gezegenin yerden en ziyade olduğu nokta, ona komşu gezegenin yere en yakın olduğu noktanın kesişmesi demektir. Demek ki, gezegenler arasında boşluk yoktur. “[2]
Fergânî, dönemine kadar gök cisimlerinin hareketli olduğu fikrine karşı “güneşin de yörüngesinde batıdan doğuya doğru hareketli olduğunu” ilk defa keşfeden bilim adamıdır.
Bunun yanında güneş tutulmasını önceden tespit etmeye yarayan bir usûl de geliştirmiş ve bu usûlle 842 senesinde bir güneş tutulması olacağını önceden tespit etmiştir.
Yaptığı uzun süren incelemelerde enlemler arasındaki mesafeye dair de hesaplamalarda bulunmuştur.
Dünyanın yuvarlak olduğuna dair yeni deliller ortaya koydu. Dante’nin (1261-1321) ünlü eseri İlahi Komedya’da yer alan evren görüşü Fergani’den alınmadır.
Dünyanın eksen eğikliğinin (eliptik eğimi) 23°27` olduğunu ilk kez ortaya atan da odur.
Yaptığı çalışmalar kendi döneminde olduğu kadar kendisinden sonra gelen kimseler için de öncülük etmesi açısından önemlidir.
Vefatı
Astronomi, matematik ve coğrafya gibi alanlarda çalışmalarda bulunan ve bu alanlardaki çalışmaları bilim dünyasına önemli katkı sağlayan Fergânî’nin ölüm tarihi kesin olarak bilinmemekle birlikte 247 (861) senesinde Nil Nehri’nin sularının taşmasına engel olacak birtakım çalışmalar sebebiyle Mısır’da olup hayatta olduğu ve bu tarihten sonra öldüğü kabul edilmektedir.
Prof. Dr. W. Barthold, “İslâm Medeniyeti Tarihi” adlı eserinde onun ölüm tarihini 861 olduğunu söylese de bu tarih kesin kabul görmemiştir. 861’de vefat ettiği sanılmaktadır.
Astronomi bilimine katkılarından dolayı ay da bir kratere onun Batılılar tarafından kullanılan ismi olan “Alfraganus” adı verilmiştir.
Amerika kıtasını keşfettiği sırada Kristof Kolomb’un onun hesaplama ve tahminlerini kullandığı ancak bazı yerlerde hesaplama hataları yaptığı için istenen sonuca ulaşamadığı kaynaklarda zikredilmektedir.
Eserleri
Eserleri yaşadığı dönem ve bölgeyi aşmış olan Fergânî’nin eserleri, Latince’ye tercüme edilerek asırlarca Avrupa üniversitelerinde okutulmuş ve yıldızlar hakkında hazırladığı yıldız kataloglardan (zîcler) uzun bir müddet istifade edilmiştir.
Eserlerinden bazıları şunlardır:
Cevâmiu ilmi’n-nücûm ve’l-hareketi’s-semâviyye (Göksel Hareket ve Yıldızlar Bilimi Üzerine).
Gök cisimleriyle ilgili bir astronomi kitabı olan eser, alanında önemli bir değere sahiptir. Bu eser, Müslümanların yazdığı diğer astronomi eserlerine nazaran Avrupa’da çok daha fazla kabul görmüş ve astronomi alanında 13.yy bilim adamı Sacrobosco’nun yazdığı “Yer Küresi” adlı astronomi kitabına kadar yaklaşık 700 yıl alanında kaynak eser olarak okutulmuştur. Sacrobosco, kitabının yazımında bu eserden istifade etmiştir.
Çeşitli zamanlarda Latince, İbranice gibi farklı dillere tercümesi yapılan eserin yazma nüshası Oxfort, Paris, Kâhire ve Amerika’nın Pirinceton Üniversitesi Kütüphânesi’nde bulunmaktadır.
Eserden bir alıntıyı sizlere aktarıyoruz:
“Esirgeyen ve bağışlayan Allah’ın adıyla…
Yıldızları ile birlikte gökyüzü iki sabit kutup üzerinde bir kürenin dolanımı gibi dolanırlar. Bu kutuplardan biri kuzeyde, diğeri güneydedir. Bunun delili gökteki bütün yıldızların doğudan doğmaları ve hareketleri, parlaklıkları ve birbirine olan uzaklıkları değişmeyecek şekilde gökyüzünün ortasına ulaşıncaya kadar yavaş yavaş yükselmeleridir. Sonra yıldızlar aynı biçimde batıya doğru aşağıya inerler.
Yıldızların hareketleri paralel daireler üzerindedir. Yıldızlar hızlanmazlar ve yavaşlamazlar; sanki kürenin yüzeyine çakılıdırlar. Yıldızların çakılı olduğu bu küre, yıldızların hepsini döndürür…
Yeryüzünün büyüklüğü, göğün büyüklüğüne oranla küçük bir dairenin oluşturduğu bir nokta gibidir. Bunun nedeni yerin göğün ortasında olması ve göğün her yerindeki yıldızların aynı büyüklükte görülmesidir. Bu gök ve yer arasındaki mesafenin her yönde aynı uzaklıkta olduğunu gösterir…
Yer göğe oranla daha büyük olsaydı, yeryüzündeki herkes sürekli olarak göğün yarısından azını görürdü.”[3]
Bunun dışındaki eserleri şunlardır: el-Kâmil fî san`ati’l-usturlâb, Kitâbü’l-Füsûli’s-Selâsin ve günümüze ulaşmayan el-Medhal ilâ İlm-i Hey’eti’l-Eflâk ile `İlelü zîci’l-ħârizmî.
Günümüze ulaşmayan son eserde Fergânî, Hârizmî’nin yıldızlar ve gökyüzü ile hesaplarını incelemiştir. Bîrûnî, eserden faydalandığını belirtir.
Onun bunlardan başka Cedvelü’l-Fergânî, ‘Amelü’l-ruhâmât, ‘İlmü’l-hey’e gibi eserleri de kaleme aldığı kaydedilmektedir.
————————-
KAYNAKLAR
Kaya, Mahmut ve Sâmî Şelhub. “Fergânî”, TDV İslâm Ansiklopedisi, c.12, s.377-378.
Topal, Mehmet. “el-Fergâni”, TÜBİTAK Bilim Genç.
Unat, Yavuz. “Fergânî’nin Astronominin Özeti ve Göğün Hareketlerinin Esasları Adlı Astronomi Eseri”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, c.38, sayı 1-2 (1998), s.405-422.
[1]. Vefeyât, III, 112
[2]. Abdulhakim Koçin, “Ekliptik Meyli Keşfeden Bilgin: Ahmet Fergânî”, Bilim ve Teknik, Eylül 1990, s.50-51.
[3]. Yavuz Unat, “Astronomini Özeti ve Göğün Hareketlerinin Esasları”, Kültür ve Turizm Bakanlığı, Bilimin ve Felsefenin Doğulu Öncüleri Dizisi, s.32-45.
