İslam Coğrafyaları – Metin Eken / 2016 Şubat / 39. Sayı
Yaklaşık bir yıldır dünyanın değişik bölgelerindeki Müslümanların ahvali ile hemhal olmak, bizleri kardeş yapan değerleri hatırla(t)mak ve uzak coğrafyaları gönül coğrafyamıza taşımak için her ay bir İslam beldesine konuk olduk. İslam beldelerini ele aldığımız yazı dizimizde, yine bir Afrika ülkesine; şairler, hafızlar ve kütüphaneler şehri olarak bilinen Moritanya’ya, Müslümanlarca bilinen diğer ismi ile Şınkit’e konuk olacağız.
Coğrafi Konum ve
Demografik Özellikler
Bir kuzeybatı Afrika ülkesi olan Moritanya, resmi adıyla Moritanya İslam Cumhuriyeti, batıda Atlas Okyanusuna, kuzeybatıda Batı Sahra, kuzeydoğuda Cezayir, güneydoğu ve doğuda Mali, güneybatıda ise Senegal’e komşudur. Başkenti Nuakşod olan ülke yaklaşık bir milyon kilometre karelik yüz ölçümüyle neredeyse Mısır ülkesi büyüklüğünde geniş bir toprak parçasına sahiptir. Ancak bu büyük toprak parçasına oranla yaklaşık üç milyonluk küçük bir nüfusu barındırmaktadır. Kuzeydoğusunda geniş çöllerin yer aldığı ülkede temel geçim kaynağı balıkçılık, hayvancılıktır. Ayrıca ülke diğer Afrika ülkeleri gibi yer altı kaynakları bakımından da önemli bir potansiyele sahiptir.
Nüfusun ülkenin yerlileri sayılan ve Berberi-Arap Zenci melezi olan Maurlar ile Tukulor, Soninke (Sarakole), Volof, Bambara ve Pöller’in oluşturduğu Sudan halkları teşkil eder. Bunların % 99’u Sünni Müslüman, % 1’i Hristiyan’dır. Resmi dili Arapça olan ülkede mahalli dillerin ve Berberice karışık Arapça’nın (Hassaniyye lehçesi) yanında Fransızca da konuşulur. (1)
Coğrafi konum bakımından Afrika ve Arap kültürlerinin buluşma noktasında yer alan Moritanya bu önemli konumu gereği hem İslam dünyası hem de Afrika’nın geneli bakımından önemli ve stratejik bir ülke olarak değerlendirilmektedir. Bu sebeple özellikle Fransızlar bölgeyi uzun yıllar kontrol etme niyeti gütmüştür. Günümüzde ise bölgede özellikle ticari ve kültürel alanlarda Çin’in etki etme çabaları göze çarpmaktadır.
Moritanya Tarihine Kısa Bir Bakış
Erken tarihsel süreçlerden itibaren önemli yerleşim alanlarından biri olan Moritanya topraklarının, Romalılar döneminde onlara bağlı bir krallık tarafından yönetildiği bilinmektedir.(2) 5 ve 12. Yüzyıllar arasında Ghana ve Tekrur (Fulani) gibi önemli krallıklara ev sahipliği yapmıştır. İslamiyet’in bölgeye özellikle 13. Yüzyıllarda bölge krallıkları ile Müslümanlar arasında gerçekleşen ticaret faaliyetleri ve öncesinde bölgedeki murabıtların (3) etkisi ile girdiği düşünülmektedir. Sonraki yaklaşık beş yüz yıllık dönemde bölgede Arapların etkinliği önemli ölçüde yaygınlaşmıştır.
1900’lü yıllara gelindiğinde kuzey ve orta Afrika’da Fransız etkisi kendisini iyiden iyiye hissettirmeye başlamış, bölge 1904 yılında Fransız sömürgesi haline getirilmiştir. 1920 yılında Fransız Batı Afrika’sının bir eyaleti haline getirilen ülke 1960 yılında bağımsız Moritanya İslam Cumhuriyetinin ilan edilmesiyle Fransız sömürgesinden kurtularak yeni bir dönemin kapılarını aralamıştır. Ancak Fransızlar bölgeden çekilmekle birlikte siyasi ve kültürel etki ve kontrol sistemlerinin işlerliğini devam ettirmektedir.
2000’li yıllara gelindiğinde ise, çevredeki Afrika ülkelerine benzer bir biçimde iç karışıklıklar ve darbelere sahne olan ülke 2005 yılından itibaren bir dizi darbe ve darbe girişimine daha sahne olmuştur.
Moritanya’da İslam ve Müslümanlar
Moritanya İslam’ın yüzyıllardır yoğun biçimde yaşandığı bir ülkedir. Hayatlarını çölde devam ettiren kimselerin dahi bir yerden bir başka bir yere giderken devenin sırtına ilk yükledikleri şeyin kitap sandukası olduğu söylenegelmektedir. Ülkede belagat oldukça gelişkindir ve bu sebeple Arapça’da Moritanya için ‘devle melayin şair’ yani ‘Milyonlarca şairin ülkesi’ gibi bir deyiş vardır. (4) Yazının başlığından da anlaşılacağı üzere ülke şer’i ilimler geleneğinde önemli bir yere sahiptir. Üç milyonluk nüfusun neredeyse yarısının hafız olduğu ülkede, Kur’an-ı Kerim ezberi ile birlikte hadis ezberi de çok yaygındır. Ülkede eğitim veren pek çok medresede Kur’an ezberinde işiterek öğrenme ve tekrar metodu ile zihinlerden zihinlere, kalplerden kalplere akan ayetler an be an kavranmakta ve tekrar edilmekte, böylelikle iki kapak arasında muhafaza edilen bir Kur’an dahi olmaksızın her yıl binlerce hafız yetiştirilmektedir. Müslüman halkın tamamına yakını küçük yaşlardan itibaren hem aile hem de eğitim kurumları vasıtasıyla temel İslami eğitimden geçmektedir. Halkın büyük bir çoğunluğu maliki mezhebine mensuptur. Moritanya’da İslami eğitim denince akla ilk gelen şey hiç şüphesi “Luh” olarak adlandırılan tahta levhalardır. Pek çok öğrenci eline iki kapak arasında tam bir Kur’an-ı Kerim dahi alamadan, ezberleyeceği ayetleri bu levhalara yazarak ezberledikten sonra silmek suretiyle Kur’an hafızı olmaktadır.
İslâmiyet’in Bilâdüssûdan’ın batı ve merkezî bölgelerinde yayılmasında Şinkit (Moritanya) âlimleri önemli rol oynamıştır. Şinkit’te yetişen âlimlerin diğer İslâm ülkelerinde de tanındığı, bu âlimlerden faydalanmak için Batı Afrika şehirlerinden çok sayıda öğrencinin buraya geldiği bilinmektedir. Öğrencilerin dinî ilimler yanında astronomi, matematik ve tıp eğitimi de aldığı, Şinkit’e dışarıdan gelip eğitimlerini tamamladıktan sonra ülkelerine dönen öğrencilere Şenâkıta (Şenacita) denildiği vakidir. XVII. yüzyılın başlarından itibaren Batı Sahrâ’nın ilim ve kültürüne damgasını vuran Şinkit, bölge halkı nazarında Mekke, Medine, Kudüs, Dımaşk, Kahire ve Kayrevan’dan sonra İslâm dünyasının yedinci mukaddes şehri olarak kabul edilir. (5)
Ülkedeki İslami hareket, tüm dünyadaki İslami hareketleri etkileyen Müslüman Kardeşler hareketinden etkilenen ve aynı isimle çalışmalarına devam eden bir yapı ile İslami Yöneliş adındaki bir başka yapının öncülüğünde oldukça tesirli bir biçimde devam ettirilmektedir. Bölgede İslam’ın yaygınlaşması ve kurumsallaşmasında tasavvuf cemaatlerinin de önemli etkileri görülür. Günümüzde de özellikle Şazeliyye ve Kadiriyye tarikatleri büyük etkiye sahiptir.
————————-
1. Aydoğan Köksal, “Moritanya”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul, 2013.
2. Aydoğan Köksal, a.g.m.
3. Murabıtlar, Kuzey Afrika ve Endülüs bölgelerinde 1050-1147 yılları arasında hüküm süren Berberi asıllı Müslüman devleti olarak bilinir.
4. Yasin Aktay, “Moritanya’da Deveye Yüklenen İlk Şey Kitap”, Yenişafak Gazetesi, 16 Ekim 2013.
5. Ahmet Kavas, “Şınkit”, Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul, 2013.
