Kapak Dosya – Barış Kızılkaya / 2025 Ağustos / 153. Sayı

Yapay zekâ (YZ), insanların düşünme, öğrenme, karar verme ve tahmin etme gibi zihinsel süreçlerini bilgisayarlar veya makineler aracılığıyla gerçekleştirme alanıdır. Bu sistemler, insanların çözmekte zorlandığı karmaşık problemleri analiz edebilir, büyük veri kümelerini işleyebilir ve verilerden anlam çıkararak çeşitli alanlarda etkili kararlar alabilir. Günümüzde bu teknoloji; sağlık hizmetlerinden otomobil endüstrisine, sosyal medyadan eğitim sistemlerine kadar pek çok sektörde aktif olarak kullanılmaktadır. Örneğin, akıllı telefonlardaki sesli asistanlar, otomatik çeviri sistemleri, otonom araçlar, yapay zekanın günlük yaşantımızdaki somut örneklerindendir.

Yapay zekâ sistemleri, büyük veri setlerini analiz ederek içgörü üretebilen makine öğrenmesi algoritmaları ve özellikle derin öğrenme (deep learning) yöntemleri sayesinde hızla gelişmektedir. Bu sistemler, klasik programlamanın ötesine geçerek kendi başına öğrenme ve gelişme kabiliyetine sahiptir.

Yapay zekanın ilk temelleri 1950’lerde Alan Turing’in “Makineler düşünebilir mi?” sorusunu sormasıyla atılmıştır. Takip eden yıllarda, işlemci gücünün artması, veri toplama olanaklarının çoğalması ve yapay sinir ağları gibi tekniklerin geliştirilmesiyle YZ alanı büyük bir ivme kazanmıştır. Bugün geldiğimiz noktada yapay zekâ, sadece bir teknoloji alanı değil, aynı zamanda sosyal, etik ve ekonomik etkileri olan çok boyutlu bir dönüşüm aracıdır.

Yapay Zekâ Türleri

Yapay zekayı sahip olduğu yeteneklere ve amaçlarına göre üç ana kategoriye ayırabiliriz:

1. Yapay Dar Zekâ (ANI- Artificial Narrow Intelligence): Bu tür yapay zekâ, yalnızca belirli bir görevi yerine getirebilmek için tasarlanmıştır ve tek bir alanda uzmandır. ANI sistemleri, genel insan zekasından farklı olarak, çok yönlü düşünme yeteneğine sahip değildir. Örnekler arasında yüz tanıma sistemleri, otomatik metin çeviriciler, sesli komutlara yanıt veren dijital asistanlar ve öneri sistemleri yer alır. Günümüzde kullanılan yapay zekâ uygulamalarının çoğu bu kategoriye girer.

2. Yapay Genel Zekâ (AGI- Artificial General Intelligence): İnsan zekasına benzer şekilde, farklı alanlarda düşünebilen, öğrenebilen ve bu bilgileri farklı durumlara uygulayabilen yapay zekadır. AGI henüz pratikte geliştirilememiştir, ancak teorik olarak insanların yapabildiği her entelektüel görevi yerine getirebileceği varsayılmaktadır.

3. Yapay Süper Zekâ (ASI- Artificial Super Intelligence): İnsan zekasının tüm yönlerini aşan, yaratıcı düşünebilen, sezgiye sahip olabilen ve karar verme süreçlerinde üstün başarı gösteren bir zekâ seviyesidir. ASI, etik ve toplumsal olarak en tartışmalı yapay zekâ düzeyidir. Bu tür bir zekanın kontrol altına alınması oldukça zor ve öngörülemez olabilir.

Yapay Zekânın Hayatımıza ve Teknolojiye Katkıları

Yapay zekâ, bireysel yaşamdan küresel sistemlere kadar birçok alanda devrim niteliğinde katkılar sunmaktadır:

Sağlık: YZ sistemleri, tıbbi görüntüleme ile erken hastalık teşhisinde kullanılabilir, kişiselleştirilmiş tedavi planları oluşturabilir ve ilaç geliştirme süreçlerini hızlandırabilir. Yapay zekâ, doktorların karar alma süreçlerine destek olurken aynı zamanda yoğun bakım gibi kritik alanlarda hayat kurtarıcı roller üstlenebilir.

Eğitim: Öğrencilere bireysel öğrenme hızlarına ve stillerine göre uyarlanmış içerikler sunabilir. Otomatik notlama sistemleri, öğrenme analitiği araçları ve sanal öğretmenler, eğitimde verimliliği artırabilir.

Ekonomi ve Finans: Finans sektöründe dolandırıcılık tespiti, kredi risk analizi ve algoritmik ticaret gibi alanlarda YZ yaygın olarak kullanılmaktadır. Ayrıca, makroekonomik verilerden öngörüler çıkararak ekonomik politika analizlerinde destek sunar.

Tarım: Akıllı tarım sistemleri ile toprak, bitki ve hava koşulları takip edilerek üretim planlaması optimize edilir. Zararlıların erken tespiti ve kaynak kullanımının en aza indirilmesi sayesinde hem verim artar hem de çevresel sürdürülebilirlik sağlanır.

Lojistik ve Üretim: YZ, tedarik zincirlerinin yönetiminde, envanter kontrolünde ve rota optimizasyonunda verimliliği artırır. Fabrikalarda otonom robotlar üretim hatlarını yönetebilir ve arıza tahmin sistemleri ile üretim duraksamaları en aza indirilebilir.

Çevre ve Enerji: İklim değişikliği ile mücadelede yapay zekâ; karbon salınımı analizleri, hava kirliliği tahminleri ve enerji verimliliği sağlayan sistemler ile kritik rol oynar.

Teknoloji ve Yazılım Gelişimi: Yapay zekâ, yazılım mühendisliği süreçlerini dönüştürerek daha hızlı, daha doğru ve daha ölçeklenebilir uygulamaların geliştirilmesine katkı sağlar. Kod üretimi, hata tespiti, otomatik test yazımı gibi alanlarda kullanılan yapay zekâ destekli araçlar sayesinde yazılım geliştirme süreçleri daha verimli hale gelmektedir. Aynı zamanda, doğal dil işleme (NLP), görüntü işleme, konuşma tanıma ve öneri sistemleri gibi YZ tabanlı teknolojiler modern yazılımların temel bileşeni haline gelmiştir.

Yapay Zekânın Potansiyel Riskleri

Tüm bu avantajların yanında, yapay zekanın kontrolsüz veya etik dışı kullanımı bazı ciddi riskler taşımaktadır:

Deepfake ve Bilgi Kirliliği: GAN (Generative Adversarial Network) adı verilen teknolojilerle oluşturulan sahte video, ses veya metin içerikleri toplumda yanlış bilgilendirmeye, dolandırıcılığa ve kişilik haklarının ihlaline neden olabilir.

Şantaj ve Mahremiyet İhlali: Rıza dışı müstehcen görüntülerin üretilmesi ve yayılması, mağdurlara şantaj yapmak veya onları küçük düşürmek için kullanılmaktadır.

İtibar Suikastı: Bir kişinin hiç söylemediği sözleri söylerken veya yapmadığı eylemleri gerçekleştirirken gösteren bir deepfake video, o kişinin sosyal ve profesyonel hayatını geri dönülmez bir şekilde zedeleyebilir.

Veri Gizliliği ve Güvenlik: Yapay zekâ sistemlerinin etkin çalışabilmesi için geniş veri kümelerine ihtiyaç duyulması, kişisel verilerin izinsiz toplanması ve kötüye kullanılması riskini artırır. Özellikle yüz tanıma sistemleri ve akıllı şehir altyapıları bireylerin sürekli gözetim altında tutulmasına neden olabilir. Çin’in Uygur Türkleri üzerindeki gözetim sistemleri bunun en uç örneğidir.

Algoritmik Önyargı: Eğer YZ sistemleri taraflı veya eksik verilerle eğitilirse, bu durum cinsiyet, ırk, yaş veya ekonomik durum gibi faktörlerde ayrımcılığa yol açabilir. Bu durum sosyal adaleti tehdit eder ve sistematik önyargıları derinleştirebilir. 

İşsizlik ve Meslek Değişimi: Otomasyonun artmasıyla birlikte bazı meslekler ortadan kalkabilir. Özellikle düşük beceri gerektiren işler risk altındayken, iş gücünün yeni becerilerle donatılması bir zorunluluk haline gelmektedir.

Etik Sorunlar ve Kontrol Zorlukları: Otonom silah sistemleri, yapay zekanın etik dışı kullanımına dair ciddi tartışmalara neden olmaktadır. Ayrıca, ileri düzey YZ sistemlerinin nasıl kontrol edileceği konusu hala belirsizliğini korumaktadır.

Sonuç olarak, yapay zekâ hem bireyler hem de toplumlar için büyük fırsatlar ve kolaylıklar sunmaktadır. Bilinçli ve hikmetli bir şekilde kullanıldığında insanlık için büyük bir rahmet ve kolaylık vesilesi olabilir. Ancak, içerdiği riskler göz ardı edilmemelidir. Bu bağlamda dijital dünyada attığımız her adımda, özellikle kişisel verilerimizi, paylaştığımız fotoğrafları, düşüncelerimizi ve özel bilgilerimizi nasıl ve kimlerle paylaştığımıza dikkat etmeliyiz.