Müslüman Kaşifler – Cihan Malay / 2018 Mart / 64. Sayı

Müslüman bilim ve ilim adamlarının tarihte insanlığa sunduğu çok büyük hizmetleri vardır. Avrupa’nın Ortaçağ karanlığında yaşadığı ve insanın insanın kurdu olduğu bir zamanda Müslümanlar insanlığa insanlığı öğretecek hizmetlerde bulunmuştur.

Yaptığı icatlar ile insanlığa hizmetleri bulunan isimlerın başında gelenlerden biri  el-Cezerî rahimehullah’tır.

Batı dünyasında “Cazari (Gazari)” olarak bilinen Ebu’l İz İsmail İbni Rezzaz El-Cezerî, Cizre’de 1153 yılında dünyaya gelmiştir. Kendisi “Şeref ve onur babası” anlamında “Ebu’l-İz” lakabını taşımıştır. El-Cezerî ismini Cizreli olduğu için almıştır. Dönemi için mükemmel tasarımlar yaptığı için El-Cezerî’ye, “zamanın harikası” anlamında “Bediuzzaman” denilmiştir.

12. yüzyılda Artuklular’ın Diyarbakır ve çevresine hakim olduğu dönemde 32 yıl boyunca “baş mühendis” sıfatıyla hizmet etmiştir.

Avrupa’da halen makine mühendislerine ilk öğretilen şey şudur: “Otomatik makineler tarihinde çağın doruğuna erişmiş büyük mühendis, el-Cezerî’dir.”

Bilime Katkıları

El-Cezerî’nin kendi dönemine kadar geliştirilmiş sistemleri de kullanarak yaptığı tasarımların bilim ve mühendislik tarihi açısından değeri çok büyüktür. Kendisi bu hususta şöyle der: “Benden çok evvel gelen âlimlerin kitaplarını ve onları takip edenlerin çalışmalarını gözden geçirdim… Nihayet nakillerden kurtuldum, başkalarının yaptıklarından sıyrıldım ve problemlere kendi gözümle bakabildim… Uygulamaya dönüştürülemeyen her teknik ilmin doğru ile yanlış arasında muallakta kaldığını gördüm.”

Elektriğin olmadığı bir dönemde su gücünden ve yer çekiminden yararlanarak bilimsel çalışmalarda bulunmuştur.

Onun çalışmaları yaptığı sırada başvurduğu yöntemlerin başında, yapacağı cihazların önceden kağıttan maketlerini inşa edip geometri kurallarından yararlanmasıdır.

El-Cezerî’yi dönemi açısından önemli kılan, geliştirdiği otomatik sistemler ve tarımsal aygıtların günümüz teknolojisinde bile kullanılabilir nitelikte olmasıdır. Örneğin; Tarımsal sulama amacıyla yaptığı hayvan gücüyle çalışan su iletim makinası.^[1]

Leonardo Da Vinci’den 300 sene önce dişli çarklar ve esaslarına dair bir çok temel kaideye kitabında yer vermiş, yaptıkları ile bilimin önünü aydınlatan önder isimlerden biri olmuştur. Günün şartlarında yaptığı çalışmalar, bilimle uğraşanları hayrete düşürecek seviyededir.

El-Cezerî, sibernetiğin de kurucusudur. Sibernetik; telekomünikasyon, denge kurma ve ayarlama bilimidir. Sibernetik ve otomasyon sistemlerin başlangıcı konusunda; Fransızlar Descartes ve Pascal’ı; Almanlar Leibniz’i, İngilizler Bacon’ı öne sürseler de, bu şahıslardan tam 6 asır önce sibernetiği hayatımıza sokan kişi İslâm alimidir.^[2]

Bugün elektrik motorları, servo motorlar, pünematik/hidrolik silindirler, sinyal kabloları, sensörler, switchler, PLC programları kullanılarak yapılmakta olan otomasyon işlerini 800 yıl önce sadece su, hava ve hayvan gücü kullanarak gerçekleştirmiş ve birçok robot, otomatik hareket eden mekanizmalar, su saati vs. tasarlamıştır.^[3]

Algoritmayı (bir problemin çözümünde izlenecek yolu) da ilk kullananlardandır.

Bilim tarihçisi Mark E. Rosheim, El-Cezerî’nin çalışmaları hakkında şöyle demiştir: “Yunanlılar’ın yaptıklarının aksine bu çalışmalar sadece çizim olarak kalmamıştır. Bu çalışmalar uygulanmış, insanların konforu için kullanılmış ve çevrelerini değiştirmiştir.”^[4]

İngiliz teknoloji tarihçisi Donald Routledge Hill de El-Cezerî’nin çalışma yöntemi hakkında şunları söylemektedir: “Tasarım ve yapım aşamalarında ilk defa E-Cezeri’nin çalışmalarında gördüğümüz bazı kavramlar var; yapıda kullanılan ahşap malzemenin eğilmesini minimize etmek için onları laminasyon haline getirmek, çarkların statik dengesini sağlamak, ahşap kalıplar (şablonlar) kullanmak, boru kesitlerini (orifisleri) kalibre etmek, su valflerinin aksamlarını zımparalamak ve daha bir çok şey…”^[5]

Vefatı

Ömrünü ilme adayan el-Cezerî’nin beş erkek ve üç kızı olduğu ve kendisinin evlatlarının eğitimine katkıda bulunduğu söylenmiştir.

Hayata gözlerini Cizre’de açan “Robotik bilimin babası, ilk mekanikçi ve büyük mühendis” el-Cezerî, daha sonra Diyarbakır’a gitmiş ve burada uzun bir müddet kaldıktan sonra tekrar Cizre’ye dönmüş ve 1233 yılında Cizre’de vefat etmiş ve Cizre’deki Nuh Peygamber Camii’sinin avlusuna defnedilmiştir.

Nature dergisinin 1974 Mart sayısında, el-Cezerî için “12. Yüzyıl Müslüman mühendisliğinin doruğuna erişmiş bir kişi” ifadeleri kullanılmıştır. Aslında burada ‘Müslüman’ ifadesi kısır kalmış, sadece Müslümanların değil diğer toplumlarda da mühendislikte zirve isimlerden biridir.

el-Cezerî, 80 yıllık ömründe birçok otomatik aygıt, icat ve eseri bırakarak vefat etmiştir.

Yaptığı bir güneş saati halen Diyarbakır Ulu Camii’nin avlusunda mevcuttur.

Eserleri

El-Cezerî’nin tek eseri, 1206 yılında 200 sayfadan fazla olan ve Arapça olarak kaleme aldığı “Kitabü’l Cami Beyn el-İlm ve’l Amel el-Nâfi fi Sınaât el Hiyel (Makine Yapımında Yararlı Bilgiler ve Uygulamalar Kitabı)”dir. Eserin tamamı günümüze ulaşmıştır. Türk Tarih Kurumu tarafından 1990 yılında bir heyet tarafından tercüme edilmiştir.

Yazdığı eser, Artuklular’ın Diyarbekir emiri Nasuriddin Mahmud‘un emri üzere el-Cezerî’nin 25 yıllık tecrübesinin sonucunda kaleme alınmış, eserde 50’ye yakın icadın prensipleriyle beraber nasıl hazırlandığına yer verilmiştir.

Eserinin mukaddime (giriş) bölümünde şunlar yazar:

“Bir gün onun huzurundaydım ve yapmamı emrettiği şeyi getirmiştim… Ne düşündüğümü sezdi ve … bana şöyle dedi: “Eşsiz araçlar yapmış, onları gücünle işler duruma getirmişsin. Seni yoran ve kusursuz biçimde inşâ ettiğin bu şeyler kaybolup gitmesin. Benim için icat ettiğin bu araçları bir araya toplayan ve her birinden ve resimlerinden seçmeleri kapsayan bir kitap yazmanı istiyorum…

Onun bana sunduğu modeli uyguladım ve önerilerini kabul ettim, zaten boyun eğmekten başka yapacağım bir şey yoktu. Gerekli çalışmayı yapmak üzere gücümü topladım ve bu kitabı kaleme aldım. Kitabımı bir mukaddime 50 şekil ve altı bölüm üzerine hazırladım.”

el-Cezerî, kitabının son bölümünde “bir sandığı 12 harfle kilitlemeye yarayan” şifreli bir kilidin nasıl yapıldığına yer vermiştir.

————————-

KAYNAKLAR

Cezerî, İsmâil b. Rezzâz, TDV İslâm Ansiklopedisi, Sadettin Ökten, c: 7, s: 505-506.

Ortaçağ Anadolu’sunun Büyük Mühendisi El-Cezerî, Recep Külcü, Akademia Mühendislik ve Fen Bilimleri D., 2015 Cilt 1 Sayı 1, 1-9.

---

^[1]. Ortaçağ Anadolu’sunun Büyük Mühendisi El-Cezerî, Recep Külcü, Akademia Mühendislik ve Fen Bilimleri Dergisi, 2015, cilt 1, sayı 1, s. 5.

^[2]. El Cezeri Kimdir ve İcatları Nelerdir?, Hamza Uçak, https://www.muhendisbeyinler.net/El-Cezerî-kimdir-ve-icatlari-nelerdir/

^[3]. http://www.muhendislikbilgileri.com/?Bid=1422191

^[4]. Anadolu’nun Büyük Mühendisi El-Cezerî, Gülnaz Ateş, http://www.elektrikport.com/teknik-kutuphane/anadolunun-buyuk-muhendisi–El-Cezerî/4354#ad-image-0

^[5]. Gülnaz Ateş, aynı yer.